کرونا چگونه روند دیجیتالی شدن مناسک دینی را تسریع کرد؟

مرکز مطالعات ساترا نشست تخصصی را با موضوع «بازتولید و بازنمایی مناسک دینی در عصر رسانه‌های نوین» و با حضور احمد کوهی پژوهشگر آینده‌پژوهی رسانه و امیر تاجیک مدیر پلتفرم هیئت آنلاین به صورت ویدئوکنفرانسی برگزار کرد.

گزارش پیش‌رو خلاصه‌ای از این نشست تخصصی است که 5 شهریور 99 برگزار شد.

حرکت تبلیغ دین و مناسک دینی به سمت دیجیتالی شدن

 احمد کوهی پژوهشگر آینده‌پژوهی رسانه:

امسال ما با شرایط ویژه‌ای روبه‌رو هستیم و می‌توانیم از زوایای مختلف به این شرایط ویژه بنگریم و آن را مدیریت کنیم. هرکدام از این نگاه‌ها آینده‌ متفاوتی دارد بنابراین مهم است که ما با توجه به هدف آن نگاه را انتخاب کنیم و باید با توجه به گذشته و شرایط حال و آینده بهترین تصمیم را اتخاذ کنیم.

مسئله تبلیغ دین و مناسک دینی روندی را پیش از شیوع کرونا آغاز کرده بود و آن‌هم رفتن به سمت دیجیتالی شدن و فضای مجازی بود. صحبت از دین آنلاین و حضور دین در فضای مجازی و اینکه آیا دین از فضای آنلاین تأثیر پذیرفته است درگذشته وجود داشت و اکنون آینده دین و مناسک دینی باید به‌تناسب این [موقعیت] تعریف ‌شود.

با شیوع کرونا این روند با شتابی گسترده مواجه شده است. قرار بود این روند طی چندین سال به‌صورت تدریجی اتفاق بیفتد و مخاطب این سبک از دین و مناسک دینی را قبول کند، اما این اتفاق در کمتر از چند ماه رخ داده که خود این سرعت و جهش برای ما یک مسئله است و هنوز آمادگی کامل برای ورود به این مسئله وجود ندارد.

بنابراین وظیفه اصلی ما این است که این زمان ازدست‌رفته را به‌گونه‌ای جبران کنیم و اجازه تطبیق به خودمان بدهیم تا فرهنگ، قواعد و آداب ‌و رسوم جدید متناسب با فضای جدیدی شکل بگیرد. در بعضی موارد حتی باید به تولید قوانین اخلاقی جدید برای فضای جدید اقدام کرد که این خود بیشتر زمان‌بر است.

افزوده شدن قالبی جدید به شیوه برگزاری هیئت‌ها

ما اولین بار نیست که در هیئت‌ها و مناسک دینی‌مان در حال تجربه یک تحول هستیم و بارها این اتفاق افتاده است؛ از ابتدای زمانی که ائمه دستور دادند عزاداری امام حسین (ع) برگزار شود، این عزاداری صورت و شکلی داشته و در طول زمان دستخوش تغییر شده است و صورتی که ما اکنون با آن مواجه هستیم ثمره انباشتی از یک فرهنگ عاشورایی است که از 1300 سال پیش شروع‌ شده، غنی‌ شده و اکنون به دست ما رسیده است. مسئله فضای آنلاین نیز مسئله جدیدی است که نیاز به قواعد و اصول جدید دارد. این مسئله همچنین مسئله‌ای نیست که صرفاً به خاطر کرونا به وجود آمده باشد و بعد از آن هم از بین برود؛ این شروعی است برای افزوده شدن قالبی جدید به شیوه برگزاری هیئت‌ها.

نگاه ما به وضعیت برگزار شدن هیئت‌ها باید نگاهی وسیع باشد و آینده‌ای بلندمدت برای آن باید در نظر گرفت. زمانی که می‌خواهیم تصمیم بگیریم چگونه هیئت آنلاین برگزار کنیم، تفاوت دو نگاه وجود دارد؛ اینکه ما می‌خواهیم برای یک سال هیئت آنلاین داشته باشیم یا می‌خواهیم هیئت‌های آنلاین در سال‌های متمادی فعال باشند. نگاه کوتاه‌مدت رویکردی جایگزین را در پی خواهد داشت اما نگاه بلندمدت رویکرد و نگاهی مکمل برای هیئت‌های حضوری است.

رویکرد مواجهه با قالب جدید برگزاری هیئت‌ها

در روند طولانی‌مدت- که مدنظر ماست -و به نوعی روندی تکاملی است با روی کار آمدن رسانه‌های جدید، رسانه‌های قدیمی حذف نمی‌شوند، بلکه آن قالب‌ها خود را با فضای جدید وفق داده و با آن ترکیب می‌شوند و با این ادغام، خود را به نحو خلاقانه‌ای بازتولید می‌کنند. برای مثال سینما با روی کار آمدن فضای آنلاین کاملا حذف نشد و ما با سینماهایی مواجه هستیم که در فضای مجازی به فعالیت خود ادامه می‌دهند (سینماهای خانوادگی، اکران آنلاین) و از آن بهره می‌برند، تبلیغات خود را به آنجا می‌برند، فضایی را برای گفتگو به وجود می‌آورند تا افراد در آنجا درمورد فیلم صحبت کنند و…. به همین گونه نیز زمانی که فضای جدیدی برای هیئت‌های آنلاین به وجود می‌آید، نیازی نیست که هیئت‌ها را حذف کنیم. مناسک دینی ویژگی‌هایی دارد که هیچ‌گاه جایگزین‌پذیر نیست، فضای مجازی نیز ماهیتی تقابلی با آن ویژگی‌ها و کارکردها ندارد. معنی آن این است که «در فضای پساکرونا بسیاری از مناسک به قوت خود باقی می‌مانند و مانند گذشته اجرا می‌شوند؛ حتی شاید قوی‌تر از قبل». تنها تفاوت در اینجا این خواهد بود که در کنار فضای واقعی از فضای مجازی نیز استفاده می‌شود (مثلا برای نشر و تبلیغ دین، تدوام ارتباط اعضای هیئت بعد از اتمام مراسم، ساماندهی مسائل مالی، پخش هیئت‌ها برای مخاطبان بیشتر و…)

این موارد تنها چند مورد از کارهایی است که به واسطه هیئت‌های آنلاین می‌توان انجام داد، ما با اندکی تعقل می‌توانیم کارهای خلاقانه‌تری را تعریف کنیم. در نهایت اینکه باید بتوانیم از بحران کرونا و بحران‌های دیگر به چشم یک فرصت استفاده کنیم .

بیش از یک میلیون بازدید در سه روز اول محرم

 امیر تاجیک مدیر پلتفرم هیئت آنلاین:

ایده راه‌اندازی هیئت آنلاین مربوط به قبل از شیوع کرونا بود و همیشه جای یک پلتفرم مذهبی با محتوای متنوع احساس می‌شد. شیوع کرونا باعث شد تا ما جدی‌تر به این مسئله فکر کنیم و در فروردین 99 که رهبری فرمودند این شرایطی که به وجود آمده نباید باعث شود از جلسات خشوع و خضوع دور بمانیم… حجت را بر ما تمام کرد تا طی دو هفته هیئت آنلاین را راه‌اندازی کنیم.

ما در ماه مبارک رمضان در شب های قدر با اپراتورها صحبت و ترافیک استفاده از این بسته ها را رایگان کردیم و پخش مراسم و اطلاع رسانی به افراد رایگان شد. از ماه مبارک رمضان تا محرم سعی کردیم زیرساخت های فنی و تجربه کاربر را نسبت به قبل بهبود ببخشیم و ما امروز به لحاظ سرور جاهایی که می‌توانیم سرویس دهیم بیش از یک میلیون کاربر دارد. استقبال مردم نیز از هیئت آنلاین خوب بوده است.

از آنجایی که ایده هیئت آنلاین قبل از زمان کرونا شکل گرفته مسلما ما خود را محدود به این دوران نخواهیم کرد. اکنون ما بیشتر به چشم یک سرویس به بستر هیئت آنلاین نگاه می‌کنیم تا افراد بتوانند بدون هزینه و نیاز به حضور فیزیکی در مراسم شرکت کنند اما در آینده این سرویس را حتما گسترش می‌دهیم و امید داریم با تولید محتوای متنوع از سراسر دنیا مخاطب جذب کنیم.

تمام این کارها توسط تیم فنی هیئت‌آنلاین انجام شده و دانشی کاملا بومی است.

در شب‌های ماه رمضان 3 و نیم میلیون بازدید داشتیم که 650 هزار بازدید برای سه شب قدر بود. ماکسیمم استریم آنلاین نیز در شب‌های قدر 40 هیئت بود. در سه روز اول محرم نیز یک میلیون و 200 هزار بازدید داشتیم.

همچنین در سه روز اول محرم 218 هیئت به صورت همزمان استریم آنلاین داشتند، این در حالی است که پیشتر بیشترین میزان استریمی که در پلتفرم‌ها وجود داشته 120 استریم همزمان بوده و این خود آمار جالبی است. تمام اپراتورهای اینترنتی نیز به لحاظ زیرساخت در این زمینه به ما کمک کردند.

ما با دو گونه هیئت مواجه بودیم؛ هیئت‌های شاخص که به صورت سنتی تولید محتوا و تصویربرداری می‌کردند و محتوایشان را عموما از بستر اینستاگرام منتشر می‌کردند. اولین چالش ما این بود که این هیئت‌ها را قانع کنیم از بستر ملی به صورت رایگان استفاده کنند. خوشبختانه استقبال مردم از هیئت آنلاین خوب بوده چون تعداد کاربران در بستر هیئت آنلاین بیشتر از اینستاگرام بود که چند دلیل داشت؛ رایگان بودن اینترنت در مقابل اینترنت جهانی، کیفیت خوب پخش برنامه‌ها و تبلیغات و اطلاع‌رسانی.

در خصوص هیئت‌های کوچک‌تر نیز امتیازات اینچنینی برای مخاطبان‌شان عامل جذب‌شان به بستر هیئت آنلاین بود.

در حال حاضر 1632 هیئت از سرتاسر کشور در سامانه هیئت آنلاین ثبت نام کرده‌اند که هر هیئت آدرس خاص خود را دارد و می‌تواند زمانی که برای مخاطب خود پیامک ارسال می‌کند لینک پخش صفحه مخصوص به خود را برای آنها نیز ارسال کند.

یکی از اقدامات تسهیلگرانه در این مسیر، انعقاد تفاهم نامه با ساترا و تبلیغ مراسم هیئت های آنلاین در رسانه ملی بوده است؛ همچنین با شورای معارف سیما تفاهم نامه داشتیم که بخش هایی از هیئت های شاخص در شبکه شمس پخش شود که باعث شد مراسم هیئت های کوچک و بزرگ‌تر در سرتاسر ایران نشان داده شود که این خود تجلی شعار «ما ملت امام حسین (ع) هستیم» بوده است.

در خصوص چالش ها در  این مسیر هم باید بگویم اولین چالشی که ما با آن مواجه بوده ایم آموزش نمایندگان هیئت های کوچک بود تا زمانی که می‌خواهند از این بستر ملی استفاده کنند استانداردهای محتوایی و تکنیکی را در تولید محتوایشان رعایت کنند. نظارت و کنترل برنامه های این هیئت ها مسئله دیگری است که ما باید به آن توجه کنیم، چراکه مقام معظم رهبری دستور داده‌اند که تمام مراسم باید مطابق با آیین‌نامه‌های ستاد کرونا باشد. بنابراین ما مرام‌نامه‌ای را تدوین و عنوان کردیم که تمام افراد باید از اصول و مقررات مطرح‌شده در آن، که  اصول ستاد کرونا را نیز شامل می‌شود، پیروی کنند.

نحوه مدیریت محتوا در هیئت‌های آنلاین

ما برای اینکه در محتوا مشکلی پیش نیاید از چند مدل استفاده کردیم. مرسوم‌ترین مدل این بوده که ما تعدادی ادمین را به کار گرفته‌ایم تا بر هیئت‌ها نظارت کنند. اقدام دیگر در این حوزه این بوده که موافقت‌نامه‌ای را در اختیار نماینده هر هیئت قرار داده‌ایم که بخشی از آن مربوط به مسائل فنی است و بخشی نیز شامل مرام‌نامه‌ای است که مسائل محتوایی (ممنوع بودن اهانت و سخنان توهین آمیز به دیگر اقوام و…) را که سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر و ستاد ملی کرونا مشخص کرده‌اند، دربرمی‌گیرد.

در حال حاضر دغدغه اصلی ما این است که یک سرویس با ویژگی‌های فنی خوب به کاربران ارائه دهیم از این رو ما نیاز داریم آینده را پیش بینی و در مسیر مشخص حرکت کنیم.

در ادامه بخش هایی از این نشست ویدئو کنفرانسی بر اساس سوالات مطرح‌شده منتشر شده است.

1-آیا بسترهای نوین منافی کارکردهای اصیل مناسک دینی هستند؟ در پیوند چندجانبه میان هیئات،فضای مجازی،بحرانهای مثل کرونا، چطور میتوان صحنه را توصیف کرد؟ پیامدهای منفی و مثبت چنین امتدادی باتوجه به بحرانی چون کرونا و غیر آن چیست؟

2-ایده هیئت آنلاین از کجا به وجود آمد؟

3-چالش در متقاعد کردن هیئات جهت حضور داشتید؟

4-آمارهایی از مصرف و فراز و فرود

5-چالش در حضور پلتفرم های خارجی/ آماری از حضور مناسک در اینستاگرام دارید؟

6-چالش های مختلف هیئت های آنلاین

7-راهبرد محتوایی در آینده برای هیئت آنلاین؟

8-سازوکارهای خودنظارتی پلتفرم هیئت آنلاین

9-محتوای مناسک دینی در فضای آنلاین چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟

10-چگونه هیئات باید در تغییرات محیط آینده چابک و منعطف باشند و منفعل عمل نکنند؟